İstanbul Fatih’te Müzehhibe Emel Türkmen ile tezhip sanatı üzerine söyleşimize devam ediyoruz.
Hocam, tezhip sanatını etkileyen nedenler ve tezhip sanatındaki yeni akımlar nelerdir?
Kültürel etkileşimli değişimler var zaman içerisinde oluşan. Sosyal ve ekonomik nedenler var. Yöneticilerin sanata olan ilgileri. Sanatçıların tekrardan kaçınma ve yeni arayışlar içinde olmaları, geleneksel sanatları bugünkü durumuna getirdi. Klasik klasik ama bu yüzyıla ait ne yapıyoruz? Yeni neler yapmalıyız? Arayışa başlıyor insan bir noktadan sonra. Bir de dediğim gibi birçok kaybımız var işte kendimizi tekrar etmek gibi işte klasiklere sürekli benzemek gibi. O zamanda farklı disiplinleri bir araya getirdiğimiz -tabii ucu açık bir özgürlükten bahsetmiyorum- kurallar nezdinde tamamen, klasik tezhip kurallarının korunduğu serbest tasarımları kullanıyoruz. Tabii burda teknolojiden de yararlanıyoruz ama bu da yine sınırsız değil. Bunun da bir sınırı var. Yani yaptığımız tasarımlarda bunlara dikkat etmeye çalışıyoruz. Bunu gelenekçiler yani klasikçiler ve serbest tasarımcılar diye ayırabilirsiniz.
O zaman tezhip sanatını icra edenler genel olarak ikiye ayrılıyor.
Gelenekçiler dediğimiz zaman klasik tezhip yapan grup ki bu zaten bir müzehhibin ilk önce işe başlaması gereken kısmı. Sonrasında da kaygısı olan sanatkârların –bu, herkes için geçerli değil- klasik normlarda çalışmalar yapmaktan sıkılmayan veya bundan keyif alan ve bununla devam eden çok da tekrardan, kendini tekrardan rahatsız olmayan da bir kesim var. Bu, bir gerçek. Bunlar klasik temsilcileri. Yani klasik tezhibi devam ettiren bir grup. Bunun dışında bir de bizim gibi biraz daha çılgın olan bir kesim var ki serbest tasarımcılar…:) Benim mesela Dubai’deki adım çılgın müzehhibeydi. Ama ben tasarım yaptığım için değildi.
Peki, bu serbest çalışanların ya da çılgın müzehhiplerin ne tür yetkinlikleri olması gerekiyor?
Daha önce de söylediğim gibi alt yapısı çok dolu dolu olması gerekiyor.
Yani klasik tezhibi bir kere öğrenecek.
O tamam. Bütün motiflerin anatomilerini, onların kullanım şekillerini, kurallarını ve kural hatalarını her şeyi bilecek. Öncelikle bunu çok iyi bir özümseyerek ondan sonra farklı disiplinlerle çalışmayı düşünecek. Sadece hat değil. Burada biz, hattı süslüyoruz ama bunun içine minyatür girebilir, kat’ı girebilir, ebru girebilir yani birden fazla sanatı bir araya getirmek, mesela sedef girebilir, metal işçiliği girebilir, başka alanlarda gelişen ama ortak motiflerle yapılan sanatlarımız var. Farklı disiplinler dediğim buydu aslında. Yine gelenekli sanatlar üzerine geleneksel sanatlardan birini seçerek Batı sanatlarından da belki kaçınabilir. Ama bu, dediğim gibi ucu açık bir mevzu ve o kadar daha genişleyemedik. Öyle görünüyor ama bu gerekli mi tartışılır. Ben ebruyla çalışmalar yaptım, sedefle yaptım, yaptırdım da öğrencilerime, ahşap katman kesimler kullanarak boyut elde ettim. Kartonları üst üste yine yapıştırma yöntemiyle farklı boyutlar elde ettik. Yani bizim ‘Keşif’ sergimizde bunların çoğu vardı.
O zaman doğru söylemişler hocam çılgın müzehhibe diye.
Biraz öyle ama o dönemde klasik çalışmalarım için söylüyorlardı. O zaman ben modern çalışmalar yani daha doğrusu serbest tasarım yapmıyordum.
Şimdi olsalar ne derler acaba?
Hiç bilmiyorum.
En çılgın müzehhibe.:))
Benim desenlerim biraz heyecanlı ve hareketlidir. Hani o harekete çılgın diyorlar.
Anladım hocam. Hocam, tezhip sanatımız yüzyıllar boyunca değişerek ve gelişerek ilerlemektedir. Zaten biraz bahsettiniz. Bu anlamda 21. yüzyılda Türk tezhip ekolü varsa bu ekolün özellikleri nelerdir?
Bu bahsettiğim bağlamda aslında güncel yorumlar veya serbest tasarım dediklerimiz. Çünkü bir de tabii şu da bir gerçek: 19. yüzyıl özellikle hat sanatının zirve noktasıdır ve o dönemde yapılan hat levhalarında süsleme tekniği barok ve rokokokoydu. Şimdi buna baktığımız zaman günümüzde klasik tezhiple süsleniyor, halkârlarla süsleniyor. Yazı boyutuna göre değişiyor yani. Şimdi bu noktada halkâr çok önemli bir ivme kazandı. Çünkü celi yazı çok yazılıyor artık günümüzde. Dolayısıyla halkâr farklı bir süsleme tarzı ama çok da yakışan bir görüntüsü var. Dolayısıyla bununla ilgili teknikler gelişti. Boya teknikleri değiştirildi, farklı desenler oluşmaya başladı ve bu şekilde bir tarafa gitti. Ama ben şunu söylemek istiyorum: Yani levha tezhibi yapmak, klasik normlarda klasik üzerinden giderken barok ve rokokodan vazgeçildiği için, bir taraftan da asıl biraz önce bahsettiğimiz aslında serbest tasarımlar. Yarışmalarda da bu çok ön plana çıkıyor. Mesela uluslararası yarışmalarda İran’la biz çok çekişiriz. En çok onlarla çekişiriz.
Yani serbest tasarımlar daha çok tutuluyor diyorsunuz.
Günümüzde Türkiye’de öyle ama bu işin maddiyata dönüş kısmını demiyorum. Öğretme ve farklı arayışlar noktasında ciddi bir ivme kazandı son zamanlarda. Son 15 yıldır böyle.
Diğer ülkelerde hangileri daha çok tutuluyor?
Diğer ülkelerde klasik üzerinden gider genelde. Özellikle İran’da. Çünkü klasik tezhip yarışması yapılıyor. Onun için de yarışmalarda müzehhipler döktürebildikleri kadar en güzel eserlerini yapmaya çalışıyorlar. Ama burada daha bunu yorumlayacak bir kitle oluşmadı. Tasarımlarla bir sergiye katıldığınızda vav! dedirtemiyoruz o insanlara. Daha o kültüre vâkıf değiller çünkü. Daha yeni bu mevzu, oturmadı. Belki bir 10 yıl sonra, bir 15 yıl sonra çok daha oturur. Bizim Türkiye’de çok iyi algılandı belki -koleksiyoner bazında söylemiyorum- çok ciddi anlamda ivme kazandı ama dönüşüm olarak daha dönüşmedi. Ama uluslararası ortamda bu durum daha da geride kalıyor aslında. Sergilerde veya bienallerde klasik hat, klasik tezhip daha ön planda. Mesela siz faklı tasarımlarınızla ön plana çıkabiliyorsunuz. Ama orada geri dönüşüm elde edebiliyor musunuz, o tartışılır. Klasik yazınız satın alınıyor ama yaptığımız modern bir tasarımı almayabiliyorlar. Bunun nedenini söyleyeyim. Gerçek şu: Klasik yazılarla bir müze oluşturuyorlar aslında. Amaçları başta bu. Ondan sonra belki… Ama hat sanatı bu konuda çok ileride. Tuvale de hat yazıyorlar. Farklı kesimlerle restorasyon yapıyorlar. Çok farklı giydirmeler uyguluyorlar, farklı materyaller kullanıyorlar hat sanatı Arap dünyasında çok başka bir yerde. Tezhip için aynı şeyi söyleyemem.
12. bölümün sonu
