‘Seyyid’ sözlükte “sahip, efendi, önder, faziletli, kerim” anlamlarına gelirken, ‘Şerîf’ kelimesi ise “şerefli, asil soylu, onurlu, kutsal, mübarek” gibi anlamları ifade etmektedir. Bu iki kelime de terim olarak, ‘evladı Resûl’ yani Hz. Peygamber’in Hz. Ali ile Hz. Fâtıma’dan doğan torunlarıyla onların soyundan gelenler için de kullanılmaktadır.
Hz. Hüseyin soyundan gelenler için Seyyid, Hz. Hasan soyundan gelenler için Şerif ünvanı kullanılmaktadır. Çoğu zaman Seyyid tanımlaması Şerif tanımlamasının yerine de kullanılmış olup, Peygamber soyundan gelen hanımlar için Seyyide ve Şerife ünvanları da kullanılmıştır.
Hicaz topraklarından yayılmaya başlayan İslamiyet, egemenlik alanına aldığı yeni topraklarda çoğu zaman Peygamber nesli, evladı Resulleri davet ve konuk etmiştir. Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin soyundan birçok insan dünyanın birçok yerine yayıldığı gibi Anadolu topraklarını da kendilerine yurt edinmiş, bu topraklarda göz bebeği gibi el üstünde tutulmuştur.
Osmanlı Devleti henüz beylik döneminde bile, Peygamber soyunun takipçisi olan seyyidleri kendi coğrafyasında huzur ve güven içerisinde barındırabilmek için atiyeler tahsis edip, el üstünde tutarak kucak açmıştır.
I.Murad döneminde, 1385 yılında Seyyidlere vergi muafiyeti getirilmiş, Yıldırım Beyazıt Döneminde 1400 yılında da “Nâzır-ı Sâdât” (Seyyitler Bakanlığı) oluşturulup, başına da Seyyid Ali Natta getirilmiştir. Fatih Sultan Mehmed Dönemi’nde bu kurum kaldırılmış, II. Beyazıt Dönemi’nde 1494 yılında ‘Nakibü’l Eşraflık’ adıyla aynı görevi ifa eden yeni bir kurumsallaşmaya gidilmiştir.
İlmiye sınıfının en üst seviyesine çıkan seyyidler ancak Nakibü’l Eşraf olabilmekteydiler. Sadece seyyid olmak bu kurumun başında olmak için yeterli değildi.
Özel imtyazlı olan Nakibül Eşraflık kurumu, Osmanlı’nın çok özen ve saygı gösterdiği bir kurum olup, bu kurumun idarecisi, kaymakamı ve katibi belirlenirken hassasiyet gösterilirdi.
Payitaht’ta Nakibül Eşraf, taşrada da Nakibüleşraf kaymakamları görev olarak, Hz. Peygamberin soyundan gelenlerin hakkı olan ayrıcalıkları korumak ve Seyyid ve Şeriflerin isimlerini, doğum-ölüm tarihlerini, soy silsilelerini, çocuklarını, ahvâl, ahlâk ve ikametgâhlarını ihtiva eden ‘şecere-i tayyibe’ adlı defterler tutarlardı. Ayrıca, Seyyid kızlarının kendilerine eşit kişilerle evlenmesini sağlamak, vasisi olmayan kızları koruma altına alıp evlendirmek ve yetim mallarına sahip çıkmak gibi görevleri de bulunmaktaydı.
Seyyid ve Şeriflere vergi muafiyetini içeren bazı iktisadi imtiyazların yanı sıra kılık kıyafet imtiyazı da verilmişti.
Kayıt ve tutanaklara es-Seyyid ünvanı ile kaydedilen Seyyidleri, bunlara tanınan imtiyazlardan yararlanmak isteyen bir kısım art niyetli istismarcılardan ayırmak için çok özenli bir sicil kayıt sistemi oluşturulmuştur.
Osmanlı Seyyid ve Şerifleri bir takım sosyal ve kültürel faaliyetlerde bulunarak Osmanlı’nın sosyal ve kültürel hayatına da katkı sağlamışlardır. Onların bu katkılarından bazısı, su yolları yaptırmak, fakir ve yoksulları doyurmak, yetimleri okutmak, yolcular için kervansaraylar inşa etmek, vakıflar kurmak, medreseler yaptırmak ve müderrislerin ihtiyaçlarını karşılamak gibi hayır işleri idi.
Liyakat sahibi olan Seyyidler, devlet kademesinde, askeri ve siyasi bürokrasi içinde görevlendirilmekte, alaybeyilik, dizdarlık, sancaktarlık, subaşılık, kadılık, müftülük ve müderrislik gibi sorumluluklar verilebilmektedir.
Aynı zamanda Osmanlı Dönemi itibarıyle Nakib’ül Eşraflık gibi üst düzey bir makama Kayseri’den Es-Seyyid Abdülkadir Efendi (öl.1634-Kadı) ve Es-Seyyid Seyfizade İbrahim Efendi (öl.1711-Kadı, Müderris) gibi isimlerin getirilmiş olması, Kayseri’de Seyyidlerin nüfuz etkisi ve Ulema içindeki yeri bakımından oldukça önemlidir.
Özellikle medreselerde ders verme işi olan müderrislik görevi Kayseri sancağında birçok Seyyid tarafından yerine getirilmekteydi.
Kayseri sancağında imamlık, hatiplik ve müezzinlik yapan birçok Seyyid vardı. Seyyidlerinden bir kısmı ifa ettikleri asıl meslekleri dışında medrese, cami ve zaviye gibi çeşitli vakıf kurumlarında mütevelli, şeyh, Mevlevihane şeyhi, zaviye şeyhi ve zaviyedarlık gibi görevlerde bulunmaktaydı.
Kayseri sancağında yaşayan Seyyidler de değişik gayelere yönelik olarak birçok vakıf kurarak toplum hayatına katkı sağlamaya çalışmışlardır. Kayseri sancağı Seyyidlerinin kendi adlarına kurdukları ve onardıkları 56 adet vakıf, 22 adet zaviye, 2 adet hamam ve 1 adet han bulunmaktadır.
Peygamber soyundan gelen Seyyidlerin küçük bir kısmı ticaretle uğraşsa da bu uğraşları pek hoş karşılanmamış, daha çok ilmi yönü olan, toplumsal ahlakî örnekliği olan iştigallerle uğraşmaları öncelenmiştir. Aynı zamanda Seyyidlerin insanlardan bir bağış veya yardım beklentisinde olmamaları için, giderleri oluşturulan vakıflar veya Nakibül Eşraflık bütçesinden sağlanmıştır.
İlk zamanlarda imamlık, aynı zamanda mahalle yöneticiliği ve temsilciliği şeklinde uygulansa da II. Mahmud dönemi reformlarıyla birlikte ‘muhtarlık’ imamlıktan ayrı bir görevlendirilme şekline dönüştürülmüştür.
Tarihi belgelere göre 1930’lu yıllarda, Kayseri Sancağı merkezindeki mahallerin 68’inde Müslümanların, 18’inde Müslüman, Ermeni ve Rumların birlikte, 13’ünde Ermenilerin, 1’inde Rumların ve 8’inde Rumlar ve Ermenilerin birlikte yaşadıkları anlaşılmaktadır.
Aynı yıllarda, Başbakanlık Osmanlı Arşivi yoklama defterine göre, Kayseri kazası 75 mahalleden müteşekkil büyük bir vilâyettir. Bu mahallelerin 36’sında Müslümanlar, 2’sinde Rumlar ve 17’sinde de Ermeniler yaşamaktadır. 3 mahallede Müslümanlar, Rumlar ve Ermeniler birlikte bulunmaktadır. 8 mahallede Rumlar ile Ermeniler birlikte yaşamaktadır.
Kayseri 114 mahalle ve 112 köyden müteşekkil büyük bir şehir merkezidir. Bunlardan 109 köy ve mahallede Müslümanlar, 66 köy ve mahallede Rumlar ve 23 köy ve mahallede de Ermeniler yaşamaktadır.
1831 tarihli Kayseri Müslim Nüfus Defteri’nde Kayseri’deki Mahalleler ve bu mahallenin muhtar ve imamları isim isim tespit edilerek verilmiş olup, dinî ve idarî açıdan Seyyidlere açılan geniş alan gözler önüne serilmiştir.
Aşağıdaki listede 1831 yılında Kayseri’nin mahalleleri ve bu mahallelerde görev yapan Muhtarlar ve İmamlar sıralanmıştır. Bu listede mahallelerde görev yapan muhtar ve imamlardan Seyyid olanların çokluğu bariz bir şekilde ortaya çıkmaktadır.
Özellikle Müslümanların yaşadığı mahallelerin yanı sıra Müslümanların Gayrı Müslimlerle beraber yaşadığı mahallelerde muhtar ve imamların kahir ekseriyetinin Seyyidlerden oluşuyor olması oldukça dikkat çekicidir.
Müslümanların Yaşadığı Mahalleler
Mahalle Adı Muhtar İmam
1. Cami-i Kebir Mahallesi es-Seyyid Emin Efendi
2. Kale Mahallesi es-Seyyid Ömer es-Seyyid Mustafa Efendi
3. Mumcu Halil Mahallesi es-Seyyid Mehmed Ağa Osman Efendi
4. Alaca Mescid Mahallesi:
5. Hacı Arab Mahallesi Eskici Yahya Bl. Hacı Ali Oğlu Mehmed
6. Yenice Mahallesi Hacı İkiz Bölgesi es-Seyyid Hacı Mehmed Ağa Ali Efendi
7. Yenice Mahallesi İsmail Efendi Böl. es-Seyyid Osman Efendi
8. Yenice Mahallesi Yaraş Bölgesi el-Hac Ömer Ağa Hafız Osman
9. Mahalle-i Yenice Çandarlı Bölgesi Mehmed Efendi
10. Hunad Mahallesi Yanıkoğlu Bölgesi İsmail Ağa es-Seyyid Ali Efendi
11. Hacı Kılıç Mahallesi es-Seyyid Emin Efendi es-Seyyid Ahmed Efendi
12. Hunat Mahallesi Mollazade Bölgesi Molla Alameddin Hafız
13. Hunad Mahallesi Hallaçzade Bölgesi İsmail Efendi es-Seyyid Emrullah Efendi
14. Hunad Mahallesi Kalpaklızade es-Seyyid Ali es-Seyyid Mahmud Efendi
15. Bozatlı Mahallesi Paşa Bölgesi Ömer Ağa Mehmed Efendi
16. Bozatlı Mahallesi Kabasakal Bölgesi Mustafa Ağa Mehmed Efendi
17. Bozatlı Mahallesi Hasan Bey Bölgesi es-Seyyid Mahmud Hacı Mehmed Efendi
18. Bozatlı Mahallesi Kilecioğlu Bölgesi es-Seyyid Halil İbrahim es-Seyyid Mükremin
19. Eski Bedesten Mahallesi Mükremin Ebubekir
20. Kalenderhane Mah. Serçeoğlu Böl. Ahmed Abdülfettah Arif Efendi
21. Kalenderhane Mah.Şeyh Bölgesi Hacı Rüstem bin Abdullah Abdullah Efendi
22. Kalenderhane Mah.Ağa Bölgesi Şeyh Ali Efendi
23. Lala Paşa Mahallesi Hacı Halil es-Seyyid İsmail
24. Hasan Fakih Mah. Küçük Ali Bölgesi es-Seyyid Şeyh Muhammed es-Seyyid Ali
25. Hasan Fakih Mah. Emir Ağa Bölgesi Hacı Mehmed Mehmed Efendi
26. Şeyh Taceddin Mahallesi es-Seyyid Ahmed es-Seyyid Mustafa Sadık E.
27. Hamurcu Mah. Kara Fakih Bölgesi Mehmed es-Seyyid Mehmed Efendi
28. Hamurcu Mah. Kantarcı Bölgesi esSeyyid Hüseyin es-Seyyid Mahmud Efendi
29. Karakürkçü Mah. Aşağı Bölgesi Ömer Efendi Süleyman
30. Çakaloz Mahallesi:
31. Mükremin Mahallesi es-Seyyid Mehmed es-Seyyid Salih Efendi
32. Hacı Arap Mah. İsa Ağa Bölgesi:
33. Hacı Arap Mah.Madenoğlu Böl. Davud Efendi
34. Musa Gazi Mahallesi Hacı Hüseyin Hafız Efendi
35. Baldöktü Mahallesi Han Bölgesi es-Seyyid Hacı Ali es-Seyyid Ömer Efendi
36. Seyyid Gazi Mahallesi es-Seyyid Hacı Ebubekir es-Seyyid Mehmed Efendi
37. Hacı Mahallesi Veledi (Hacı Veled) Ali
38. Taşkıncık Mah.i Penbeatan Bölgesi es-Seyyid Mehmed es-Seyyid Mehmed Efendi
39. Taşkıncık (Küçük Mustafa) Bölgesi es-Seyyid Ahmed
40. Taşkıncık Mah. Halil İbrahim Böl. Cafer es-Seyyid Mükremin
41. Köse Danişmend Mahallesi es-Seyyid Mehmed Mehmed Abid Efendi
42. Hacı İvaz Mahallesi es-Seyyid Abdulkadir es-Seyyid Hacı Mustafa Hakkı
43. Hacet Mahallesi es-Seyyid Mustafa Ef. İsmail Efendi
44. Cafer Bey Mahallesi es-Seyyid Hacı İsmail es-Seyyid Muhammed Hazım
45. Bektaş Mahallesi Bektaş Bölgesi:
46. Kürtler Mah. Seyfullah Efendi Böl. Hasan Efendi es-Seyyid Mehmed Sadık Ef.
47. Kürdler Mah. Fethullah Efendi Böl. Ahmed oğlu Ömer es-Seyyid Mehmed Efendi
48. Kebe İlyas Mah. Danacılar Bölgesi Mehmed Osman Efendi
49. Kebe İlyas Mah. Tahir Ağa Bölgesi es-Seyyid Yusuf es-Seyyid Mehmed
50. Deliklitaş Mahallesi Mehmed es-Seyyid Mustafa Efendi
51. Şatırban Mahallesi Hacı Mehmed Efendi
52. Taci Kızıl Mahallesi Abdülhamid es-Seyyid Mustafa Ef.
53. Hasbek Mah. Kümbet Bölgesi es-Seyyid Hacı Ömer esSeyyid Ömer Efendi
54. Hasbek Mahallesi Dadı Bölgesi es-Seyyid Mustafa Efendi
55. Hasbek Mah. Hoca Hasan Bölgesi es-Seyyid Ömer es-Seyyid Ömer Efendi
56. Hasbek Mah. Küçük (Künci) Böl. Ali Hafız Efendi
57. Hasbek Mah. Molla İsmail Bölgesi es-Seyyid Mehmed es-Seyyid Ömer Efendi
58. Hasbek Mahallesi Hacı Saki Bölgesi Fethullah Ahmed Arif Efendi
59. Hasbek Mahallesi Kendirci Bölgesi es-Seyyid Ali es-Seyyid Mehmed Hafız
60. Yalman Mahallesi es-Seyyid İsmail es-Seyyid Hafız Mustafa Ef.
61. Kapan Mahallesi esSeyyid Ahmed Ağa
62. Bahçıvan Mah. Şeyh Ömer Bölgesi es-Seyyid Mahmud es-Seyyid Ömer Efendi
63. Bahçıvan Mah. Kara İmam Bölgesi es-Seyyid Mehmed es-Seyyid Hafız Mehmed Ef.
64. Bahçıvan Mah. Kemeraltı Bölgesi es-Seyyid Mustafa es-Seyyid İbrahim Efendi
65. Bahçıvan Mah.Şeyh Abdullah Böl. Veliyüddin Hacı Mehmed Efendi
66. Güllük Mahallesi es-Seyyid Ahmed Efendi es-Seyyid Ahmed
67. Gubaroğlu Mahallesi:
Müslüman ve Gayrı Müslimlerin Beraber Yaşadığı Mahalleler:
Mahalle Adı Muhtar İmam
1. Ahi İsa Mahallesi Mevlevi Şeyhi Es-Seyyid Şeyh Süleyman Efendi
2. Gürcü Mahallesi es-Seyyid Hacı Osman Ağa
3. Sasık Mahallesi Hacı İbrahim Ağa
4. Konuklar Mahallesi es-Seyyid Ali es-Seyyid Halil Efendi
5. Tutak Mahallesi es-Seyyid Alaaddin
6. Varsak Mahallesi es-Seyyid Hacı Ömer es-Seyyid Ümran Efendi
7. Hasinli (Hisayünlü) Mahallesi:
8. Merkepçi Mahallesi es-Seyyid Mehmed Ef
9. Karakürkçü Mah. Tepecik B. Emir Ahmed Abdullah Efendiler
10. Bektaş Mahallesi:
11. Oduncuoğlu Mahallesi esSeyyid Hüseyin Abdullah Efendi
12. Emir Sultan Mahallesi es-Seyyid Hacı Mustafa es-Seyyid İbrahim Efendi
13. Hürrem Çavuş Mahallesi es-Seyyid Mehmed Efendi es-Seyyid Muhammed Ef.
14. Sultan Mahallesi es-Seyyid İbrahim es-Seyyid Mehmed Sadık E.
15. Hacı Kasım Mahallesi:
16. Tus Mahallesi:
17. Hacı Mansur Mahallesi es-Seyyid Ali es-Seyyid Hacı İbrahim Ef.
Ermeni Nüfusu ve Ermenilerin Yaşadığı Mahallelerden, Eslem (Eslim), Sayacı, Hasan Fakih, Dader, Karakiçi, Tavukçu, Batman, Fırıncı, Harput, Süleyman, Karabet, Poşegan veKöyyıkan Mahallelerinde Seyyidlerden görevli imam veya muhtar bulunmamaktadır.
Aynı Zamanda Rum nüfusu ve Rumların yaşadığı mahallelerden İslim Paşa Mahallesi ile
Ermeni ve Rumların birlikte Yaşadığı Mahallelerden olan, Kiçikapı, Mermerli, Genlik, Rumiyan, Çanakçı (Sanıkçı), Sisliyan, Selaldı ve Şarkıyan Mahallelerinde de Seyyid görevli bulunmamaktadır.
II.Abdülhamid Dönemi Seyyidleri
Kayseri’deki Seyyidler, İlmiye/Ulema sınıfında hem sayıları hem etkinlikleri bakımından her zaman en ön safta olmuşlardır.
Kayseri Uleması tarafından 1895 yılında Sultan II. Abdülhamid Han’a sunulan Teşekkürnâme’de imzası olanların kahır ekseriyetinin yine Seyyidlerden oluşması oldukça dikkat çekicidir.
Kayseri’ye Naiblik (Kadı Vekilliği) görevi ile atanan El Hac Muhammed Fevzi Efendi, beraberinde getirdiği kendi yazmış olduğu 36 adet kitapla beraber, mantık, tefsir ve diğer ilimlerle ilgili şehre kazandırdığı birçok eserden dolayı Kayseri Ulemasının teveccühünü kazanmıştır.
Muhammed Fevzi Efendi aynı zamanda Kayseri’de bulunduğu süre zarfında bir yıl gibi kısa bir süre içinde yoğun bir çalışma temposuyla, Eş’ari Kelamcısı Adüdiddin el İcî (öl.1355)’nin ‘El Akaidül Adudiye’ adlı Celal kitabına oldukça geniş bir ‘el Cemâlüd Deyyânî ale’l Celâlid Devvanî’ kısa adı Cemal olan adıyla haşiye yazmıştır.
Bu kapsamlı haşiye hem ilm-i akaid alanında büyük bir boşluğu doldurmuş hem de kullanılan üslup ve dil sadeliği bakımından Kayseri Ulemasının takdirlerini kazanmıştır. İlmi literatürde büyük bir boşluğu dolduran bu kitap II. Abdülhamid’e ulaştırılmış ve onun da dakdiriyle matbu basımına karar verilmiştir. Bu önemli eserin Padişah tarafından basımının yapılarak çoğaltılacak olması Kayseri Uleması tarafından tekdir ve sevinçle karşılanmış ve Kayseri Uleması bu sevincini teşekküre dönüştüren bir teşekkürnameyi padişaha sunmaya karar vermişlerdir.
Sulatan Abdülhamid’e yazılan teşekkürnamede imzası olan Kayseri’nin en üst düzey alimlerinden olan bu 28 kişinin 24’ü yine Seyyidlerden oluşmaktadır. İmzası olanların başında Kayseri’nin Nakibü’l Eşrafı ve Müderris olan Es-Seyyid Ahmed Necmüddîn ve Kayseri Müftüsü Es-Seyyid Muhammed Nail’in imzaları bulunmaktadır.
Teşekkürnamenin altında imzası olan isimler, bilinen soy lakapları ve görevleriyle beraber listelenmiştir.
Teşekkürnâmede Imzası Bulunan Kayserili Ulemâ:
Es-Seyyid Ahmed Necmüddîn (Nakîbü’l-eşrâf ve’l-müderris )
Osmân el Tarsusî (müderris)
Es-Seyyid Muhammed Nâ’il Sâlim (Müfti-Efendizâde)
El-hâc Muhammed (Müderris)
Es-Seyyid Muhammed Emîn (Müderris)
El-hâc El-Hâfız Muhammed (Müderris)
Es-Seyyid El-hâc Alî Vehbî (Müderris-Tarakçızade)
Es-Seyyid Emîn (Müderris)
Es-Seyyid El-hâc İsma‘îl el-Erzincanî
Es-Seyyid Alî (Müderris-Dellâkzâde)
Es-Seyyid Dervîş (Müderris-Ağazâde
Es-Seyyid Ahmed (Müderris-Kara Ahmedzâde)
El-Hâc Alî (Müderris- Efendizâde)
Es-Seyyid Ahmed Hamdî (Müderris-Karslızâde)
Es-Seyyid Osmân (Müderris-Elibüyükzâde
Es-Seyyid Ahmed Hamdî (Müderris-Karslızâde)
Es-Seyyid Mustafa (Müderris-Akbıyıkzâde)
Es-Seyyid El-Hâc Muhammed (Müderris-Günlükzâde)
Es-Seyyid Muhammed Sâbit (Müderris-Bekir Efendizâde)
Es-Seyyid Muhammed (Müderris-Karakimselizâde)
Es-Seyyid İsma‘îl (Müderris-Yağmurzâde)
Es-Seyyid Hasan (Müderris-Zamantılızâde)
Es-Seyyid Mustafa (Müderris-Âhirzamânzâde)
Es-Seyyid Muhammed Hilmî (Müderris-Şâkir Efendizâde)
Es-Seyyid Kâsım (Müderris-Ferîklizâde)
Es-Seyyid Nûrî (Müderris-Varasızâde)
Es-Seyyid El-Hâc Bekir (Müderris- El-Hâc Abdurrahmân Ağazâde)
Es-Seyyid Ahmed (Müderris-Abdullah Efendizâde)
Osmanlı döneminde kullanılan soyu ifade eden tanımlamalar, ünvan ve lakaplar, Cumhuriyetle beraber önemini kaybetmiş, Soyadı Kanunu ile beraber, biyografik hafızayı andıracak tüm tanımlamalara da kısıtlama getirilmiştir. Efendi, bey, paşa gibi veya hacı, hoca, şeyh, seyyid, zade, oğlu gibi zümre ve sınıf tanımlamaları kısıtlanmış, soy adı olarak ancak öz Türkçe kelimeler vatandaşlara soyad olarak verilmiştir.
Yine Cumhuriyet Dönemi’nde yaşanan Menemen Olayı, Şeyh Said İsyanı ve Seyyid Rıza İsyanı gibi olaylar bahane edilerek, toplum nezdinde biyografik dini tanımlamalar rencide edilmiş ve soyadı kanun düzenlemesiyle de tamamen ortadan kaldırılmıştır. İnsanlar soyunu ifade eden geçmiş tanımlamaları hatırlamaktan ve zikretmekten içtinap etmiştir. Tek Parti Dönemi sonrası tek tük erkek çocuklarına verilen Seyit ismi, geçmiş hafızayı ne kadar ifade eder bilinmez ama kız çocuklarına verilen ‘Şerife’ ismi kız çocuklarına verilen bir isim olarak, Türkiye isim sıralamasının çok fevkinde Kayseri’de 6.sıradaki yerini korumaktadır.
