Değerli dostlar, Vartancayla ilgili söyleşimize Erkilet Dayanışma ve Kültür Vakfında devam ediyoruz. 2009-2019 yılları arasında Erkilet Dayanışma ve Kültür Vakfı'nın başkanlığını yapmış Erkiletli Hasan abimizle benim de araştırmalarım sonucunda ulaşabildiğim sınırlı sayıda olan Vartancadaki kelimeleri ve Türkçe karşılıklarını konuşacağız.
Hasan abi, şimdiye kadar elde ettiğiniz, vakıf başkanlığı döneminizde de derlediğiniz bu kelimelerin neler olduğunu ve Türkçe anlamlarını söyler misiniz?
Tekrar hoş geldiniz vakfımıza.
Hoş bulduk.
Şimdi görev yaptığım sürece Erkilet’te yaşadığımız sürece duyduklarımız, hiç duymayıp da araştırmacı üniversite öğrencilerimiz gelip de elde ettikleri bilgiler ve öğretim üyelerinin elde ettikleri belgelenmiş hâlde ben bunları derledim, topladım, arşivledim. Vakfımızda mevcut, ordan yola çıkarak elde ettiğimiz bilgileri sizlere burdan okuyarak takdim etmek istiyorum.
Biz de merakla bu kelimelerin ve Türkçe anlamlarını ne anlama geldiğini aralarına bilgiler de ekleyerek sizden dinliyoruz. Harf sırasından başlayarak devam edebilirsiniz.
Acıişi, bu biber anlamında. Erkilet'te bu yerleşmiş. Günlük konuşulan da falan geçmez, lüzum ettiği yerlerde.
Ağişi, beyaz bez, kaput bezi yani beyaz anlamında.
Ankin, kadın anlamında konuşuluyor.
Avgit veya havgit, yumurta anlamında kullanılıyor.
Avzın; güzel, iyi, zararsız, pahalı, kıymetli. Yani gördüğün bir şeye avzın dendiğinde onun çok güzel olduğunu anlatmış oluyorsunuz.
Avzun caş, caş genelde eşek olarak yani kötü bir anlam değil de böyle gizli bir isim olarak kullanılıyor.
O zaman avzun caş ne anlama geliyor?
Avzın caş olunca önemli veya saygın bir adam anlamında.
İkisi birleşince başka bir anlam ortaya çıkmış.
Yani bir hakaret anlamında değil de.
Avzunlaşmak, güzelleşmek. Burda anlam olarak da ayrıca bir şeyin iyi olması, kıymetlenmesi anlamlarına geliyor.
Avzunlaştı, güzelleşti, iyi oldu anlamında kullanılmış.
Ordan çıkılırsa kelimeler üretilebiliyor.
Avzun danaş, güzel kadın anlamında oluyor.
Avzun düve, düve dediğimiz gene genç ve güzel kadınlar için kullanılan bir kelime oluyor.
Bir anlam kaymasına uğramış.
Hakaret anlamında değil de.
Elbette ki böyle bir anlamı olamaz.
Bu dilde böyle kullanılıyor.
Avzun işle; yani harekete geç, yap anlamlarında. O işi güzel yap, avzun işle. Yapma anlamında, işleme anlamında kullanılan kelime oluyor.
Banayık veya banayıp; koca, umursamayan adam anlamı taşıyor.
Bet, beterden herhâlde alınmış. Kötü, çirkin anlamında. Beter ol ondan kaynaklanıyor herhalde.
Bizdik veya bızdık; çocuk, ehemmiyetsiz kimse anlamında kullanılıyormuş Erkiletçede. Bızdıh diyor arkadaşına. Sen teğ, dabılara cev, kevik delioğlana da teğdir. Karnını doyur, yemeğini ye anlamında oluyor. Birine hitap ederken çocuğa veya yanındaki arkadaşa bizdik sen git karnını doyur, anlamında delioğlana teğ, delioğlana yemeğe git.
Delioğlan orda o zaman ne anlama geliyor?
Yemek. Yemeğe git anlamında oluyor. Oğlum diyor arkadaşına sen git, atlara arpa, saman bize de ekmek getir. Bu anlama geliyor.
Çanpış veya çambuş anlamı üzüm. Çampış/çambış da denebiliyor.
Söyleniş farkına göre değişebilir.
Caş bizdik, eşek oğlu. Caş eşek ya.
Sanırım kızınca bunu söylüyorlar.
Kızdığında söyleyebiliyor.
Caş; eşek, hayvan anlamı taşıyor.
Caşların geviği gişelmiş yani hayvanların yemi azalmış. Hayvanların yemini takviye et veya doyur karınlarını.
Caşın birisi yani ahmak, cahil, aptal, ganmaz, bön.
Birbirine yakın anlamlı kelimeler bunlar zaten.
Yani sıradışı bir adam anlamında kullanabilir.
Caşın gulahlısı; budala insan, ahmak gibi. Biraz da terbiye ötesi anlamına da gelecek şekilde söylenebiliyor.
Çaşın çau; eşeğin tenasülü, uzvu.
Cev veya kev arpa yemi.
Muhtemelen şu ana kadar söylediğiniz kelimeler benim anladığım kadarıyla biraz önce tabii söyleşimizde de konuştuk farklı dillerden bozularak ya da aynen alınmış. Ermenice olabilir, bu Rumca olabilir, Arapça olabilir veya Farsça olabilir.
Konuşurken dilde kırılmalar da olabiliyor. Diyelim ki mesela cev diyor. Bir harf yutuluyor veya ilave oluyor konuşulan kelimelerin içinde.
Cız işi/çızığ işi yani yazı veya çizgi yazıya çızık işi deniyor halk ağzında.
Doğru. Sonuçta çizilerek yapılıyor.
Cur yani su. Mesela cur getir deseler su istediği anlaşılıyor.
Mesela su getir demek istediğinde nasıl söylüyor?
Cur teğdir, demesi gerekiyor. Yani su ver.
Çavı, erkek cinsiyet uzvu.
Çıray, ışık. Bu, çıradan geliyor. Mesela çıra dendiği zaman genelde çam yakılıp o gösteriliyor ya, ordan esinleniyor. Böyle idare dediğimiz, eskiden ben bilirim bezir yandığını, bezir kapları vardı. İçine fitil korlar, yakarlar, ufacık bir ışık ışıdır çevresini. Bir de huni gibi yapılan gaz çıraları var, genel fitil var, içine gaz yağı konurdu.
Hangi seneler bunlar?
Bunlar 50’li yıllarda çoktu. Elektrik yok, gaz zaten yeteri kadar olmuyor. Belediye o zaman getirir, dağıtır 52’de 53’te falan. 57’de dağıtıldığını bilirim. Vatandaş gelir, bir şişeyle kabınan alır. Belediye dağıtır. Niye? Yakıt yok. Ne yakacak? Bezirden sonra petrol gelmeye başladı.
Çırayı söndür, ışığı söndür diyor. Çıra şimdi elektriği söndür. Aynı anlamlı.
Çik, yok anlamında.
Biz cik deriz ya onun yansıma hâli.
Biraz da işaret diliynen de söyleniyor.
Çormuş, kuru et. Yani verimsiz veya ete de deniyor. Ben duymadım ama kullanılan kelimelerden biri.
Dabı, at. Atın herhâlde yürüme şeklindeki ayak hareketleri midir? Ölçüsüz yürümek, böyle saçma sapan adım atma gibi.
Biz öyle deriz ya, dabı dabı yürüme.
Kibar yürüme değil de biraz kaba yürüyüş gibi.
Damaç, danaç, danaş; kadın anlamına geliyor.
Delioğlan; ekmek, yemek. Genelde yenecek bir şeyler.
Delioğlanlığı gelmiş yani acıkmış.
Delioğlanlığı çigelmek, acıkmak.
Tabii insan acıkınca gözü görmez. Herhâlde ordan yakıştırmışlar.
Aynen. Delioğlanlığı döğüyor musun? Yani yemeği yiyor musun anlamında.
Deslen yani söyle, sözü aç, giriş yap, seslen.
Ordan bozulmuş.
Konuşmaya başla anlamında.
Devirmek; uyuşmak, pazarlığı bitirmek anlamında veyahutta pazarlığı bitir, sat gitsin anlamında oluyor.
3.bölümün sonu
